700 – letnia historia Pilchowic zaczęła się od wzmianki w jednym z dokumentów z 1305r

700 LAT PILCHOWIC

RYS HISTORYCZNY

Spis treści:

Podłoże osadnicze.
Etymologia nazwy miejscowości.
Zarys dziejów.
Struktura parafialna.
Właściciele.
Bibliografia.

PODŁOŻE OSADNICZE PILCHOWIC

700 – letnia historia Pilchowic zaczęła się od wzmianki w ,,Liber funadationis episcopatus Vratislaviensis” (,,Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego”), sporządzonej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna. Jest ona najstarszym zachowanym źródłem historycznym, w którym po raz pierwszy odnotowano istnienie Pilchowic. Dawniej sądzono, że ,,Księga...” powstała w 1305 r.. Z najnowszych badań wynika, że dokument spisano wcześniej w 1295[1]r., więc cezury czasowe dotyczące początków miejscowości należy przesunąć o dziesięć lat wcześniej.

,,Liber fundationis ...” zawiera spis lokowanych na prawie niemieckim ( iure theutonico ) osad należących do biskupa wrocławskiego. Wg. R. Derdzińskiego ,,Liber fundationis Vratislaviensis“ - ,,powstał (...) z inicjatywy bp krakowskiego Jana Muskaty, pełniącego w l. 1258 –1293 obowiązki poborcy świętopietrza w metropolii gnieźnieńskiej, której podporządkowana była diecezja wrocławska. Jest to urzędowy wykaz dóbr i dochodów więc zawiera dokładne dane dotyczące zasięgu własności biskupstwa wrocławskiego na Śląsku, wykaz miast, wsi i osad będących własnością biskupa bądź diecezji oraz zestawienie dochodów Kościoła z należnej dziesięciny (...)”.[2], pozwala na określenie struktury osadniczej.

Przed założeniem osady musiało ukształtować się odpowiednie podłoże osadnicze i gospodarcze. Pierwsi prehistoryczni mieszkańcy na terenie obecnej gminy Pilchowice pojawili się w okresie paleolitu i neolitu. Odnaleziono toporki i siekierki należące do człowieka pierwotnego. [3] W V wieku ludność opuściła teren Śląska. Jak twierdzi Idzi Panic, obszar Pilchowic był niezamieszkały, aż do początków XIII w.[4] Wcześniej porastała go puszcza o pierwotnym charakterze. Prawdopodobnie ziemie te mogły znaleźć się w zasięgu plemienia Gołęszyców, graniczącego z Opolanami. W 1000 r., w wyniku zjazdu gnieźnieńskiego, stworzono strukturę kościoła w państwie Piastów. Powstały nowe biskupstwa m.in. we Wrocławiu i Krakowie. W związku z powyższym ukształtowało się pogranicze śląsko – małopolskie, które przebiegało kilkanaście kilometrów od Pilchowic.

Historia miejscowości, tak jak i dzieje Śląska, przeplatały się z przeszłością Polski Piastów ( 990 –1335 ), Czech ( 1335 –1526 ), Austrii ( 1526 –1740 ), Prus ( 1740 –1922 ), Niemiec ( 1922 –1945 ) i ponownie Polski ( po 1945 r.).

Na ukształtowanie się miejscowości wpływ miały podziały związane procesem rozbicia dzielnicowego. W 1136 r. Bolesław Krzywousty podzielił kraj między swoich synów. Śląsk oraz tytuł seniora otrzymał Władysław II Wygnaniec. Młodsi bracia wygnali seniora. Zwierzchnictwo nad Śląskiem objął Bolesław IV Kędzierzawy. Dzielnicę śląską zwrócono synom Władysława II. Oni z kolei przydzielili przyznane obszary swoim dzieciom doprowadzając do rozdrobnienia. W 1241 r. po śmierci Władysława I Opolskiego jego czterej synowie podzielili między siebie istniejące księstwo opolsko – raciborskie. Kazimierz otrzymał księstwo bytomskie z Toszkiem i Koźlem, które istniało 74 lata, aż do 1335 r. Doprowadził do rozwoju przyznanych ziem przez promowanie osadnictwa na prawie niemieckim. W 1289 r. złożył hołd lenny królowi Wacławowi II, uzależniając pod względem politycznym swoje ziemie od Czechów.

Rozdrobnienie spowodowało, iż odległości między księstwami i ich stolicami – Rybnikiem, Wodzisławiem, Raciborzem, Gliwicami, Bytomiem i Toszkiem zmniejszyły się. Małe księstwa przynosiły skromne dochody, co nie wystarczało na utrzymanie dworu. Dlatego miejscowi książęta poszukiwali racjonalniejszych metod gospodarowania. W miejscu niedawno wykarczowanej puszczy lokowano wsie i grody, do których czasem sprowadzano osadników z Niemiec. Nowe osady zakładano na korzystnym niemieckim prawie osadniczym. W ten sposób powstało ok. 50 wiosek.[5]

Pod koniec rozbicia dzielnicowego, prawdopodobnie po 1281 r., po utworzeniu przez Kazimierza księstwa bytomskiego, na skraju kasztelani toszeckiej i tegoż księstwa ulokowano Pilchowice. W ,, Liber fundationis episkopatis Vratislaviensis” zanotowano:

” I t e m i n P i l c h o v i t z e x p l e t a l i b e r t a t e e r u n t o c t a q i n t a m a n s i s o l v e n t e s f e r t o n e s, d e q u i b u s p r e p o s i t u r a O p o l i e n s i s o b t i n e t t r e s, r e l i q u i s u n t m e n s a e p i s c o p a t i s...”[6]

( także w Pilchowicach będzie po uwolnieniu 80 łanów płacących wiardunki, z których Zwierzchność Opolska ma trzy, reszta należy do stolicy biskupiej ).[7]

Autor ,,Liber fundationis...” informuje o tym, że Pilchowice ulokowano na prawie osadniczym niemieckim. Na podstawie tego prawa mieszkańcom przysługiwała wolnizna – zwolnienie od wszelkich obciążeń prawa polskiego, również dziesięciny. Nowe prawo osadnicze doprowadziło do szybszego rozwoju gospodarczego lokowanego terenu. Wieś została wyjątkowo korzystnie ulokowana. Posiadała aż 80 łanów ziemi i 120 morgów terenu zalesionego. Jak dowodzi ks. Alojzy Koziełek, była jedną z największych na Śląsku. Dla porównania podaje wielkości innych miejscowości np.: Sośnicowice - 39 łanów; Ostropa – 43, Żernica – 40; Smolnice – 47.[8] Z wspomnianych 80 łanów 13 (?) mogło należeć do sołtysa, 2 do plebana, po jednym do kmieci. Oprócz tego pilchowiccy osadnicy mogli otrzymać łąki, lasy i pastwiska dla wspólnego użytkowania. W zamian za to płacili czynsz w pieniądzu, uiszczali zwyczajowe świadczenia w naturze oraz odrabiali kilka dni pańszczyzny w roku, zazwyczaj wiosną i jesienią. Sołtys ( lub w osadzie lokowanej na surowym korzeniu zasadźca ) miał prawo reprezentowania wsi przed panem, otrzymywał 1/6 z czynszów i 1/3 z kar sądowych.[9]

Pierwsi mieszkańcy Pilchowic przypuszczalnie mogli posiadać słowiańskie pochodzenie, co wynika z brzmienia nazwy miejscowości. Można sądzić, że nieco później pojawili się osadnicy niemieccy, stąd też populacja wsi była słowiańsko – germańska. W XIX i XX w. odnotowano niewielką ilość Żydów.

ETYMOLOGIA NAZWY MIEJSCOWOŚCI

„Liber fundationis...” pozwala określić również sposób zapisywania nazwy miejscowości jako Pilchowitz. Powyższą nazwę zaliczono do grupy patronimicznych nazw miejscowych. Zapis po części został zgermanizowany. Sugeruje, że właścicielem lub założycielem mógł być Pilch, ewentualnie jego potomkowie – Pilchowicy.[10]

Źródła niemieckie nazwę utożsamiały z gryzoniem – myszą popielicą lub terenem podziurawionym przez te gryzonie. Nazwę porównywano z osadą sąsiednią Mysią Górą ( Mysza Gora, Mausberg ).[11]

Zapis nazwy miejscowości Pilchowice zmieniał się w czasie, jednak zasadniczo zachowywał słowiańskie brzmienie, notowano go odpowiednio: Pilchowitz ( 1295 ); Pilchowicz ( 1315 ); Pylchowicz ( od 1447 ); Pilhowitz ( 1561 ); Pilchowice ( 1679 ); Pilchowitz oraz Pylchowicz ( 1736 ).[12] W 1936 r. w ramach akcji: ,,Fort mit der polnischen Fasade” ( ,,Precz z polską fasadą“ ) za sprawą nazistowskiego burmistrza Richarda Kutschery zamieniono nazwę na Bilchengrund.[13]

ZARYS DZIEJÓW

Pilchowice przez pewien czas posiadały status miasteczka, które stanowiło centrum lokalnego handlu. Nie można dokładnie określić od kiedy miejscowość takie prawa nabyła, ponieważ nie odnaleziono dokumentu świadczącego o nadaniu praw miejskich. Najwcześniej określenia ,,oppidum Pilhowitz” – miasteczko ( nie Pilchowitz ) użył na mapie z 1561 r. Martin Helwig z Nysy. Jak podaje R. Derdziński ok.1765 r. w Tabelach podatku gruntowego i ludności wsi śląskich mówi się o ,,Stadtel Pilchowitz”- miasteczku Pilchowice, które zamieszkiwało 54 gospodarzy, 2 chałupników i 9 rzemieślników.[14]

W 1817 r. funkcjonowało określenie ,,Staedtlein Pilchowitz”, a w 1896 – ,,Stadtel Pilchowitz”. ,,Według spisu Topographisches Handbuch von Oberschlesien Felixa Triesta z roku 1865 w Pilchowicach ( Marktflecken u. Rittersgut ), miasteczku targowym i dobrach rycerskich w roku 1855 żyło 720 mieszkańców, a w1861 roku 942 – w tym 884 katolików, 41 ewangelików i 17 Żydów. W miasteczku znajdował się kościół, kaplica szpitalna oraz szkoła, 3 budynki urzędowe, 94 domy prywatne, jeden zakład rzemieślniczy i 109 gospodarstw domowych. Spośród 942 mieszkańców, 786 posługiwało się mową polską”[15]. Od połowy XVIII w. można określić nazewnictwo miejscowości oraz jej symbolikę, za sprawą Fryderyka Wielkiego, który 1742 r. nakazał by każda miejscowość posiadała pieczęć z nazwą i herbem.

Pilchowice systematycznie rozwijały się. Cztery razy w roku organizowano jarmarki, poprzedzone targami bydła. W wyniku ożywienia gospodarczego pozwolono na odbywanie targu (co poniedziałek). Zapewne nie pozostawało to bez wpływu na dochody mieszkańców. W początku XX w. w 1912 r. Johannes Chrząszcz charakteryzując stosunki wyznaniowe miejscowej społeczności ( 1127 katolików, 12 ewangelików, 6 Żydów ) posługuje się nadal określeniem miasteczko targowe. Zarządzał nim burmistrz, który wraz z pomagającymi mu 2 członkami Rady tworzył magistrat, ten podlegał jednak właścicielowi Pilchowic.[16] W latach 30 – tych XX w. status miejscowości zmienia się na: Gemeinde Pilchowitz – gmina Pilchowice ( 1922 – 1936 ), a po 1936 Gemeinde Bilchengrund. Pilchowice przestały być miasteczkiem. Po II wojnie światowej zdegradowano je do rangi gminy wiejskiej.[17]

KSZTAŁTOWANIE STRUKTURY PARAFIALNEJ

W średniowieczu, jak wynika z ,,Liber fundationis...” ok. 1295 r., Pilchowice mogły stanowić duży ośrodek gospodarczy, gdzie prawdopodobnie funkcjonowała parafia. Wokół istniały lub kształtowały się nowe punkty osadnicze, które z czasem przekształciły się w dobrze zagospodarowane wsie. Powstawanie osad, w niewielkim stopniu, poprzedzało w czasie tworzenie się struktury kościelnej. Osady powstawały wcześniej, ponieważ by można było erygować parafię, najpierw Pilchowice musiały okrzepnąć pod względem demograficznym i osadniczym. Przyjmuje się, że proces ten w regionie gliwickim mógł trwać ok. 2 – 4 pokoleń.[18]

I. Panic proces ten podzielił na trzy etapy: przeddekanalny, gdy zakładanie parafii miało charakter oddolny i spontaniczny, z inicjatywy rycerzy i książąt. Powstały wtedy Stanice. Kolonizacyjny ( XIII –XIV w.), gdy po części tworzono je spontanicznie, ale i przez celowe działanie władz świeckich i kościelnych. Ulokowano wówczas Pilchowice. W XIV/XV w. nastąpił trzeci etap – regularnego rozwoju.[19]

Podział administracyjny często pokrywał się z podziałem kościelnym. Pilchowice w średniowieczu należały do biskupstwa wrocławskiego, regionu ( księstwa ?) gliwickiego i kasztelani toszeckiej. [20]Z kolei autorzy ,,Liber fundationis” przyjęli układ terytorialny, nawiązujący do mniejszych miejscowości. Region ( księstwo) oprócz Pilchowic obejmował 22 osady ( Żernicę Siemiana i Mniszą, Ostropę, Smolnicę, Knurów ). Parafia w Pilchowicach zgodnie z tym, co pisze w 1335 r. kolektor papieski Galhard z Cahors, należała do archiprezbiteriatu gliwickiego, wchodzącego w skład archidiakonatu opolskiego, a ta do biskupstwa wrocławskiego. [21]W latach 30 – tych XIV w. i w 1447 r. ( wg. spisu Mikołaja Wolffa ) oraz w 1667 r. przynależność Pilchowic była podobna. Wg. dokumentu z 1667 r. do parafii przydzielono dwa kościoły: filialny w Smolnicy i parafialny w Wilczej. Do wcielenia kościołów filialnych przyczyniły się najazd husytów ( 1420–1434 ) oraz wojna trzydziestoletnia ( 1618 – 1648 ).[22] W połowie XVII w. miejscowości, gdzie nie można było odbudować sieci parafialnej przyporządkowywano sąsiednim do tzw. kościołów matek. Mieściły się one w strukturach dawnego okręgu kościelnego ( potem dekanatu, pośrednio wczesnośredniowiecznych kasztelani ). Sprzyjało to umacnianiu więzi lokalnych.[23] Tak więc parafia w Pilchowicach wobec Smolnicy i Wilczej pełniła funkcję kościoła matki. W 1738 r. zreorganizowano sieć archiprezbiterialną w diecezji wrocławskiej. Pilchowice wraz z Smolnicą i Wilczą włączono do archiprezbiteriatu w Dębieńsku Wielkim. Pilchowice do dekanatu gliwickiego wróciły po plebiscycie w 1921 r., ale już bez Wilczej. [24]

WŁAŚCICIELE

Pilchowice po ulokowaniu były własnością biskupów wrocławskich. W 1360 r. ks. Mikołaj II raciborski nadał szlacheckie wójtostwo rycerzowi Stossako ( Staszkowi ). Jak dowodzi R. Derdziński, za dokumentem ks. Mikołaja II opawskiego w 1363 r. właścicielem osady był Lutold de Pilchowicz ( brat wojewody Wierzbipięty ), zaś 1379 – Paszko Złodziej, wymieniony w dokumencie królowej polskiej i węgierskiej Elżbiety.[25] W 1411 r. rycerz Sigismund Smos wydzierżawił folwark w Pilchowicach gminie w Zakrzowie, a potem go sprzedał. W latach 1420 – 1432 trwały w Polsce i na Śląsku wojny husyckie. Okolica została spustoszona przez husytów, np. Gliwice. Wieś znalazła się w rękach czeskiej rodziny Holych, we władaniu, której pozostawała prawie 200 lat. Właścicielami wówczas byli; Piotr Holy ( 1425 ); Mikosz ( Mikołaj ) Holy z Panietiec ( 1445 ); Jan Holy z Panietiec, Mikulas Holy ( 1509 i1519 ).[26] W XVII wieku panami na pilchowickich włościach byli: Heinrich i Johann von Holy ( 1666 ), w 1679 r. Johann von Holy i Georg Koslowski.

W XVI i XVII w., gdy dziedzicami na Pilchowicach była rodzina Holych ma miejsce kilka istotnych wydarzeń, które będą miały wpływ na dzieje miejscowości i rodziny. Martin Helwig z Nysy umieścił Pilchowice na mapie Śląska, a za razem po raz pierwszy miejscowość określił jako ,, oppidum” ( miasteczko ). W 1578 r. wieś otoczono umocnieniami, niestety sto lat później w 1679 r. zostały zniszczone przez pożar. W 1658 r. w Opawie odlano cztery dzwony św. Jan, Maria (imiona dwóch pozostałych są nie znane) przeznaczone dla miejscowej parafii. Wzniesiono także nowy drewniany kościół, który prawdopodobnie ok. 1800 r. przeniesiono do Gorzyc ( został rozebrany 1839 ). Na terenie Pilchowic funkcjonowała szkoła. W 1700 r. wybudowano nową szkołę parafialną.[27] Wizytatorzy parafii bardzo pozytywnie wyrażali się o wyposażeniu świątyni. [28] Nieco później w 1683 r. mieszkańcy stali się świadkami ważnego wydarzenia – przemarszu wojsk Jan III Sobieskiego podążającego z odsieczą ku Wiedniowi. Zapewne należało przygotować przemarsz wojsk. Na Śląsk nałożono tzw. ,,podatek turecki” na rzecz tej wyprawy. Płacono go jeszcze w następnym stuleciu. Prawdopodobnie dlatego wojska nie plądrowały gospodarstw na trasie przemarszu, zaś zwyczajem Jana III drogę zadrzewiono (lipy, dęby). Wybuch wojny trzydziestoletniej, pojawienie się epidemii i klęski nieurodzaju doprowadziły do tego, że ludności było coraz trudniej wywiązywać się z powinności podatkowych.[29] Za rządów Holych kolegiata św. Krzyża w Opolu ( biskup Jakub von Salza ) posiadała dziesięcinę w Pilchowicach. Kłopoty finansowe dotknęły i dziedziców. Zanotowano, iż Jan Holy pożyczył w 1486 r. z kościoła Wszystkich Świętych w Gliwicach 75 marek w zamian za 7,5 marki czynszu. Złą sytuację ekonomiczną odczuła rodzina Holych, zmusiło ją to prawdopodobnie do sprzedaży majątku w Pilchowicach.

Tymczasem w 1682 r. Jan Bernhard hrabia Oppersdorf leżące niedaleko Pilchowic państwo rybnickie sprzedał Juliannie Konstancji wdowie hr Wengerskiej za 60 300 zł tytułem przejętych długów i 40 000 zł w gotówce. Państwo rybnickie powoli zaczęło się rozwijać się, a jego właściciele wykupywali okoliczne majątki.[30]

W 1689 r. napotykamy na kolejną właścicielkę. Dobrami zarządzała Helena Eleonora von Reiswitz ( z domu Gotschalkowska von Gotschalkowitz ), potem Friedrich oraz Carl Friedrich von Reiswitz.[31] W 1718 r. Pilchowice wydzierżawiono klasztorowi w Rudach, umowę o dzierżawie przedłużono w 1721 r. o kolejne cztery lata. Starania o ponowne przedłużenie nie powiodły się. Wówczas Carl Friedrich sprzedał Pilchowice klasztorowi w Rudach.

W 1727 r. majątek w Pilchowicach zakupił hrabia Wengersky ( posiadał już Rybnik z 26 wsiami ). ,,Hrabiowie von Wengersky pochodzili z Polski. W czasie wojny trzydziestoletniej przybył na Śląsk pułkownik wojsk cesarskich Albert Krzysztof Węgierski i ożenił się z Barbarą von Portugal. (...) W 1652 r. jego krewny Gabriel von Wengersky – otrzymał potwierdzenie starego czeskiego stanu panów czyli tytuł barona. Był on założycielem górnośląskiej linii tego rodu. Syn Gabriela – Gabriel Karol baron von Wengersky z 1714 r. otrzymał tytuł hrabiego. W II połowie XVII w. Wengerscy nabyli tzw. państwo stanowe rybnickie, które posiadali ponad 100 lat. Władali również majątkiem w okolicy Opawy, ale główną ich siedzibą były Pilchowice do końca XVIII w”[32]. Po nim włości przejęli: Franc Carl hrabia Wengersky ( do 1747 ), Emanuel ( do 1768 ). Zaś jego syn Anton sprzedał część majątku – Państwo Rybnickie pruskiemu skarbowi, zachowując dla siebie Pilchowice jako spadek po stryju Józefie. [33]

Państwo Rybnickie stanowiło rodzaj państwa stanowego, zostało wyodrębnione ze struktury ustrojowo - prawnej księstw. Było niezależnym terytorium. Jego właściciele świadczyli przysięgę lenna. Nabywali je od króla lub książąt śląskich, wraz ze wszystkimi prawami śląskiego księcia lecz bez tytułu książęcego.

Kolejnymi właścicielami byli Friedrich, Wilhelm, Maria. W 1785 r. hrabia Józef Wengersky utworzył z państwa pilchowskiego majorat – ordynację ( Fideicommiss Pilchowitz ), w skład której wchodziły: Pilchowice, Dolna Wieś, Wilcza Dolna i Górna, Szczygłowice, Knurów, Krywałd, Kuźnia Nieborowska i Wielopole. Na mocy majorat – ordynacji majątek miał przechodzić bez działów na bratanka. Zgodził się na to król pruski, lecz ze zniesieniem ordynacji. Takie rozwiązanie, w przypadku bezdzietności właściciela, zapobiegało podziałowi jego ziem.

Gdy ziemią pilchowicką zarządzali Wengerscy, wieś przeżywała rozkwit. Hrabiowie Wengerscy w 1740 r. ufundowali dymarkę w Kuźni Nieborowickiej. W 1763 r. zakupili Knurów i Krywałd. Pilchowice posiadały wówczas status miasteczka ( Stadtel ). W starym zamku umiejscowiono w 1758 r. zakład karny dla 100 mężczyzn, potem w latach 1867 –1921 seminarium nauczycielskie.[34] Centrum miejscowości wyglądało niczym ogromny plac budowy. Hrabiowie wybudowali nowy pałac, ufundowali kościół ( 1779-1780, konsekrowany w 1781 ), wznieśli plebanię i kostnicę. Zaś rentmistrz hrabiego Wengerskego, Antoni Welzel, przekazał w testamencie swój majątek na fundację publiczną. Zdecydowano, że zostanie wybudowany szpital w Pilchowicach. Wykonawcami testamentu zostali właściciele miasteczka. Dla fundatorów, a za razem właścicieli, musiał to być trudny okres. Ze względu na to, iż skarb pruski potrzebował pieniędzy na prowadzenie wojny z Napoleonem. By uzyskać potrzebne finanse obciążono nie tylko ludność, ale i zsekularyzowano zakony ( w 1810 r. ma miejsce kasata Cystersów w Rudach ).

W związku z budową i funkcjonowaniem szpitala i klasztoru pojawiło się wiele osób: Kayser, Kuffner, Zillinger, dr Moritz czy J. Roger, które w życiu miejscowości odegrały ważną rolę. Przybywali głównie z Wrocławia. Budowa konwentu i szpitala spowodowała większe zainteresowanie tą inwestycją Wengerskych. W 1819 r. Fryderyk Wengersky podpisał dokument o zniesieniu pańszczyzny w Knurowie, być może w tym czasie kwestia pańszczyzny została rozwiązana w stosunku do mieszkańców Pilchowic. W 1831 r. po śmierci hr. Franciszka Wengerskego niekorzystnie sprzedano posiadłość pilchowicką. Od tej pory właściciele będą często zmieniali się.

W 1837 r. ks. Limburg–Stirum kupił majorat Pilchowice ( z Knurowem, Krywałdem, Szczygłowicami i Nieborowicami ). Dziesięć lat później w 1847 r. z klucza pilchowskiego Gustaw Peczyński wykupił Knurów i Krywałd. W latach 80 – tych właścicielami Pilchowic zostali Artur von Scheibner i Hugon Hammer. W l. 1918 – 37 były własnością Pruskiej Izby Skarbowej, a od 1937 – Górnośląskiego Towarzystwa Ziemskiego w Opolu.

Pilchowice systematycznie powiększały się. W XIX w. w ramach industrializacji władze pruskie propagowały tworzenie kolonii. I tak w okolicy Pilchowic powstały: Dolna Wieś ( Niderdorf ), Wielopole ( Wielopole – Pilchowitz ), Młyn nad Bierawką ( Birawka Muhle ), Leboszowice, Kolonie Gliwicka, Seminaryjna, a w latach 30 – tych Stanicka i Trześniówka. Potem włączono je do Pilchowic.

Na przełomie XIX/XX w. kończy się uporządkowana historia, miejscowość w szybkim tempie zaczyna się zmieniać. Pilchowice stały się małym ośrodkiem specjalizującym się w handlu ( targi ), lecznictwie, szkolnictwie i rolnictwie. Podczas 100 lat istnienia szpital przyjął 71.652 pacjentów.[35]Oprócz szpitala Bonifratrów utworzono tu w 1907 r. dwie placówki dla kobiet, prowadzone przez siostry Służebniczki NMP ( jedna należała do Prowincji Opolskiej – Rynek 34, druga – Prowincji Katowickiej – Dworcowa 20 ). Siostry zajmowały się leczeniem kobiet, pielęgnacją niemowląt, a w l. 1933 – 45 prowadziły dom starców. [36]

Narastały antagonizmy narodowościowe. Na Śląsku coraz bardziej uwidaczniała się ludność labilna. Doprowadziło to do niepokojów, a nawet walki. Powyższe nastroje dały się odczuć w Pilchowicach. Proboszczem został ks. Kubis – dobry gospodarz, twórca domu sierot, szpitala dla kobiet. W miejscowym seminarium w l. 1868 - 1871 pracował jako nauczyciel j. polskiego i religii ks. K. Damrot. Powrócił tu po przejściu na emeryturę, gdzie będzie mieszkał i leczył się aż do śmierci ( marzec 1895 r. ). Królewskie Katolickie Seminarium Nauczycielskie wykształciło ponad 1300 nauczycieli.

Podziały narodowościowe uwypukliły się mocniej w XX w. Wybuchła I wojna światowa. Działania zbrojne nie objęły Śląska, ale spowodowały zaburzenia w gospodarce, sparaliżowały komunikację, w przemyśle nastąpił zastój, wzrosło bezrobocie.

W Pilchowicach szpital Bonifratrów zamieniono na lazaret wojskowy. Z okazji 25 - tej rocznicy śmierci ks. K.Damrota w 1920 r. przybyła do Pilchowic kilkusetosobowa wycieczka ( z Kuderą i Godulą ) by uczcić pamięć wielkiego Ślązaka. Spowodowało to kilkudniowe zamieszki o charakterze narodowościowym, przerwane wybuchem II powstania śląskiego. [37] W 1921 r. stworzono tu oddziałek powstańczy. W tym samym roku przeprowadzono plebiscyt, w którym ludność miała wypowiedzieć się w sprawie przynależności państwowej. W Pilchowicach za Polską głosowały 203 osoby, za Niemcami 399.[38]Wyniki plebiscytu zadecydowały o przyłączeniu Pilchowic do Niemiec. Granicę przeprowadzono w 1922 r. Nowy podział wymagał dostosowania gospodarki, połączeń komunikacyjnych, zmienił więzi handlowe. W Pilchowicach szpitale utraciły pacjentów zza granicy ( ze strony Wilczej i Szczygłowic ).

W 1939 r. wybuchła II wojna. I tym razem historia okrutnie obeszła się z mieszkańcami. Wielu mężczyzn już nigdy nie wróciło z frontu. Szpital ponownie zamieniono na lazaret. Wieś znalazła się na skraju niemieckiej linii obronnej. Wojska radzieckie w Pilchowicach pojawiły się 26.01.1945 r. ok. 3.30 nad ranem. W centrum toczono walki. Została wyzwolona, lecz to co Rosjanie pozostawili po sobie budziło przerażenie. Szpital prowadzony przez siostry spalono, trzy z nich zastrzelono. Siostry z Domu Dziecka wyjechały wcześniej wraz z dziećmi do Niemiec. Budynek szpitala Bonifratrów ocalał tylko dlatego, że Niemców wcześniej wywieziono, a pozostali tam tylko żołnierze radzieccy i mongolscy. Chociaż to co było możliwe sowieci rozgrabili. Spalili budynek dawnego seminarium, dworzec kolejki wąskotorowej, szyny zniszczyli, wiele z domów prywatnych podobnie legło w gruzach. Rosjanie nie tylko niszczyli, rabowali, palili, dopuszczali się również gwałtów na miejscowej ludności. [39]

Po wojnie powoli życie wracało do normy, ale i wtedy historia dała o sobie znać. Siostry Służebniczki NMP w 1954 r. w ramach akcji ,, X 2” zgodnie z zarządzeniem władz komunistycznych wysiedlono do obozu przymusowej pracy i internowania w Staniątkach. W tym celu powołano specjalny sztab składający się z pracowników Urzędu ds. Wyznań, UB, KW PZPR, MBP i Prezydium WRN. Po czasie siostry wróciły, lecz ich majątek upaństwowiono. Podobnie dobra swe utracili Bonifratrzy.[40]

Po II wojnie ponownie na ziemiach odzyskanych, a i w Pilchowicach, rozgorzał tygiel narodowościowy. Wielkie mocarstwa na konferencji w Poczdamie ( 17.07. – 2.08. 1945 ) zdecydowały o przebiegu granic i uregulowaniu stosunków narodowościowych. W wyniku powyższych postanowień na Śląsku część Niemców wysiedlono do Niemiec lub sami wyjechali, Ślązacy – pozostali, przybyli repatrianci. Ludność Pilchowic składała się z wypędzonych, miejscowych, przesiedlonych i przybyłych. Byli to ludzie o odmiennych tradycjach, mentalności, doświadczeniach wojny, narodowości, języku, a nawet technice gospodarowania. Pomimo tych różnic udało się im nawiązać kontakt.

BIBLIOGRAFIA

Ø Abłamowicz D., Jak gospodarzyli nasi przodkowie, (w:) Nowiny Gliwickie, brak

numeru i roku wydania,

Ø Choroś M., Jaraczek Ł., Zmiany nazw miejscowości i nazwisk przed II wojną światową

i po 1945r. (w:) Przebudź się serce moje, i pomyśl, Berlin – Opole 1995,

Ø Chrząszcz J., Festschrift zum hundertjahrigen Jubilaum des Klosters der Bermherzigen

Bruder in Pilchowitz, Breslau 1914,

Ø Derdziński R., Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca

napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002,

Ø Derdziński R., Pilchowice, http://www. kki. net.pl/~derdzińscy/pilchowice. htm,

Ø Gerlic H., Kościół katolicki na Ziemi Gliwickiej w okresie od reformacji

do sekularyzacji, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. I, Gliwice 2000,

Ø Haber ficht, Breslau 1845; Von altern Pilchowitz und seinem Kloster,

Ø Hojka H., Stąd nasz ród. Materiały pomocnicze do nauki historii regionalnej, cz. II,

Knurów 1995,

Ø Klos E., Rode M., Stepf W., Die Bau u. Kunstolenkmaler des kreises Tost – Gleiwitz,

Breslau 1943,

Ø Koziełek A., Knurów i Krywałd. Kronika na tle historii Ziemi Gliwickiej, Katowice

1937,

Ø Łobozek M. M., Klasztor i szpital Braci Miłosierdzia w Pilchowicach, Cieszyn 1997,

Ø wyd. H. Margraf, J. W. Schulte, Codex diplomaticus Silesiae, T. XIV, Liber fundationis

episcopatus Vratislaviensis,

Ø „Oberschlesien im Bild“ nr 16 z 14 IV1932,

Ø Panic I, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu,

Rozprawy i Studia Muzeum Ślaskiego, Katowice 1982,

Ø Schmidt J., Kościoły Ziemi Gliwickiej. Die Kirchen der Diozese Gleiwitz. Pilchowice,

Gliwice 2004,

Ø Stoob H., Johanek P., Deutsches Stadtebuch. Handbuch stadtischer Geschichte, Stuttgart

– Koln, 1995,

Ø Szuba S. Ewelina ( Aniela ) AM, Działalność Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP

na Ziemi Gliwickiej, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. II, Gliwice 2000,

Ø Triest F., Topographisches Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1865,

Ø Trunkhard A., Dzieje miasta Rybnika i dawniejszego państwa rybnickiego na Górnym

Śląsku. Na podstawie wydanej w 1861 r. kroniki Franciszka Idzikowskiego, Rybnik

1925.

Opracowała mgr Bożena Magiera

[1] R. Derdziński, Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002, za: F. Moroń, Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej do końca XV w. ( w:) Śląskie Studia Historyczno – Teologiczne, T. II, Katowice 1970, s. 111 – 112; (...); J.K. Horwat, Księstwo Bytomskie. Jego podziały do końca XV w., Muzeum w Gliwicach, Seria Monograficzna, nr 2, Gliwice 1993, (...); I. Panic, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Rozprawy i Studia Muzeum Ślaskiego, Katowice 1982,

[2] Ryszard Derdziński, Pilchowice, http://www. kki. net.pl/~derdzińscy/pilchowice. htm,

[3] Dominik Abłamowicz, Jak gospodarzyli nasi przodkowie, (w:) Nowiny Gliwickie, brak numeru i roku wydania; Ryszard Derdziński, Pilchowice. Herb gminy...,

[4] Idzi Panic, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Muzeum Śląskie, s. 95, Katowice 1992,

[5] R. Derdziński, Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002,

[6] Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis, wyd. H. Markgraf, J. W. Schulte ( w:) Codex diplomaticus Silesiae, T. XIV, s. 97,

[7] łan – dawna jednostka powierzchni gruntu o bardzo różnej wartości. W Polsce łan kmiecy –3,9 ha, łan staropolski – 146 – 156 ha, ł. francuski ( niem.) – 23-27ha, ł. królewski – 50,54ha,

wiardunek – średniowieczna jednostka pieniężna używana w Polsce i p. sąsiednich, równy ¼ grzywny, w XIV i XVw. równy 12 groszom,

grzywna – średniowieczna jednostka pieniężna 1 grzywna = 24 szkojca,, od XIV – 1 grzywna = 48 groszom,

[8] Alojzy Koziełek, Knurów i Krywałd. Kronika na tle historii Ziemi Gliwickiej, Katowice 1937,

[9] Ryszard Derdziński, Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002,

[11] Haber ficht, Breslau 1845; Von altern Pilchowitz und seinem Kloster, (w:) „Oberschlesien im Bild“ nr 16 z 14 IV1932,

[12] Klos E., Rode M., Stepf W., Die Bau u. Kunstolenkmaler des kreises Tost – Gleiwitz, Breslau 1943,

[13] H. Stoob, P. Johanek, Deutsches Stadtebuch. Handbuch stadtischer Geschichte, Stuttgart – Koln 1995,

[14] Ryszard Derdziński, Pilchowice, http://www.kki.net.pl/~derdzińscy/pilchowice.htm, za: Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z ok. 1765r. Polska Akademia Nauk, Instytut Historii, Wrocław 1975,

[17] M. Choroś, Ł. Jaraczek, Zmiany nazw miejscowości i nazwisk przed II wojną światową i po 1945r. (w:) Przebudź się serce moje, i pomyśl, s. 466, Berlin – Opole 1995,

[18] I. Panic, Kształtowanie się organizacji parafialnej w regionie gliwickim w średniowieczu, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XVI ( 1,2 ) 2000,

[22] H. Gerlic, Kościół katolicki na Ziemi Gliwickiej w okresie od reformacji do sekularyzacji, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. I, Gliwice 2000,

[25] R. Derdziński, Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002,

[27] J.Schmidt, Kościoły Ziemi Gliwickiej. Die Kirchen der Diozese Gleiwitz. Pilchowice, Gliwice 2004,

[28] H. Gerlic, Kościół katolicki na Ziemi Gliwickiej w okresie od reformacji do sekularyzacji, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. I, Gliwice 2000,

[30] Trunkhardt A., Dzieje miasta rybnickiego i dawniejszego państwa rybnickiego na Górnym Śląsku. Na podstawie wydanej w 1861r. kroniki Franciszka Idzikowskiego, Rybnik (brak daty),

[31] Johannes Chrząszcz, Festschrift zum hundertjahrigen Jubilaum des Klosters der Bermherzigen Bruder in Pilchowitz, s. 14, Breslau 1914,

[32] R. Derdziński, Pilchowice. Herb gminy. Studium historyczno – heraldyczne, praca napisana dla potrzeb Urzędu Gminy, 2002,

[33] E.Klos, H.Rode, W. Stepf, Die Bau – u. Kunstdenkmaler des kreises Tost – Gleiwitz, Breslau 1943,

[34] F. Triest, Topographisches Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1865,

[35] M.M. Łobozek, Klasztor i szpital Braci Miłosierdzia w Pilchowicach, Cieszyn 1997,

[36] S. Ewelina ( Aniela ) Szuba AM, Działalność Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP na Ziemi Gliwickiej, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. II, Gliwice 2000,

[38] H.Hojka, Stąd nasz ród. Materiały pomocnicze do nauki historii regionalnej, cz. II, s. 32,Knurów 1995,

[39] S. Ewelina ( Aniela ) Szuba AM, Działalność Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP na Ziemi Gliwickiej, Rocznik Muzeum w Gliwicach, T. XV, cz. II, s. 633, Gliwice 2000,